تشبيهات و تمثيلات قرآن و فرهنگ زمانه(4)

3-3- هدف قرآن در بهره گيري از تشبيهات و تمثيلات فرهنگ زمانه
 

اکنون بعد از ذکر اين مقدّمات و مثالها، به اين سؤال مي رسيم که هدف قرآن در بهره گيري از تمثيلات و تشبيهات فرهنگ زمانه چيست؟
قرآن در موقعيت و شرايط تاريخي و جغرافيايي خاصي نازل شده و بي گمان، در مرحله نخست، مردم و جامعه آن عصر را مورد توجه و خطاب قرار داده است. اين مسئله، جلوه اي ديگر به تعاليم و دستورهاي الاهي مي دهد.
الف) عرب جاهلي از لحاظ سياسي، حکومت قبيله اي داشت. ويژگي اصلي اين شيوه حکومتي، حکميت بود؛ يعني اداره محيط قبيله به دست يک حکومت کامل نبود؛ زيرا در محيط قبيله هرکس مستقل و آقاي خود بود. به همين دليل، در سرزمين حجاز حکومت سياسي استواري نبود.
ب) از نظر فرهنگي، عالي ترين تجلي و نمونه فرهنگ عرب جاهليت، ادبيات و در رأس آنها شعر بود.
ج) از بعد اقتصادي، بخش عمده زندگي اعراب، با دامداري و زراعت و مبادله کالا اداره مي شد.
د) از لحاظ جغرافيايي، حجاز در بين دو دولتِ آباد و سرسبز روم و ايران بود. مردم اين دو سرزمين، از نظر علم و دانش، گسترش فنون، شيوه اداره کشور، توليد کالا و شيوه معيشت در اوج پيشرفت بودند. در مقابل، حجاز را سرزمين هاي خشک و غيرقابل سکونت تشکيل مي داد و مردم آن از هر جهت عقب مانده و دور از امکانات بودند و از نظر تحصيل علم و دانش نيز بي بهره بودند.
هـ) با توجه به اين مطالب، روشن مي شود که اين منطقه، منطقه اي است فاقد حکومت مرکزي، عقب مانده از قافله بشري، داراي طبيعت خشک و لم يزرع و مردمي خرافي، بت پرست، خونريز، با عادات و رفتارهاي استثنايي و دور از فرهنگ و تمدن. (1: ص22؛ 6: 40 و 47- 46؛ 22: ص 238)

3-3-2- توجه قرآن به فرهنگ زمانه
 

قرآن در چنين اوضاعي نازل مي شود و بي گمان، با توجه به واقعيتها و مسايل حاکم بر آن محيط، تعاليم خود را پي ريزي مي کند.
تشبيهات و تمثيلات قرآن نيز اين گونه است. قرآن در محيطي خاص نازل شده و مخاطبان آن خصايص ويژه اي داشتند؛ لذا اوضاع محيط و سطح و افق فکري مخاطبان خود را در نظر گرفته است. بدين جهت، از مَثَل و تشبيه براي آسان ساختن درک مطالب سودمند اما پيچيده، بهره مي برد و از اين طريق، مقصود خود را به مخاطبان منتقل مي کند، تا مفاهيم عقلي و ذهني دشوار را عيني کند و مطالب را واضح و قابل فهم سازد.

4. عدم تباين طرح اين تشبيهات و تمثيلات با جاودانگي قرآن
 

4-1 جاودانگيِ قرآن
 

قرآن کتاب هدايت و تربيت است، معارف آن زنده کننده دلها و بيدارگر وجدانها، و تعاليم آن رهايي بخش انسانها از ظلمت به سوي نور است. اين کتاب براي گروه خاصي نازل نشده و خطاب آيات آن به همه مردم کره زمين است؛ در هر قاره و کشور و با هر جنسيّت و خصوصيتي که باشند.
هدف قرآن هدايت انسان در همه طبقات و اقشار است. تعبيرات آن در خطاب به مردم و مؤمنين با همه سطوح است. خود قرآن در اين زمينه، صريح و گويا بيان مي دارد که مخاطب آن، نه فقط تمام انسانها در همه زمانها و همه مکانها و همه حالات، بلکه تمام عوالم است. (انبياء (21): 107؛ قلم (25): 52؛ سبأ (34): 28؛ فرقان (25): 1)
قرآن دعوتي عام و فراگير دارد؛ بنابراين به گونه اي سخن نمي گويد که نشانگر جلوه اي خاص و انعکاس ايده ها و آرمانهاي امتي معين باشد؛ زيرا به مردم معيني اختصاص ندارد و دستورهاي آن همواره براي تمام جوامع و اعصار عملي و کار ساز است.

4-2- انواع تشبيهات و تمثيلات قرآن
 

با مطالعه آيات تشبيهات و تمثيلات قرآن مي توان اين آيات را به دو دسته تقسيم کرد:
الف) دسته از تشبيهات و تمثيلات، حالت عام دارد:
اين نوع از تشبيهات و تمثيلات در آيات قرآن فراوان ديده مي شود (انبياء (21): 104؛ صافات (37): 48 و 49؛ حديد (57): 21؛ دخان (44): 46-43؛ بقره (2): 74، محمد (47): 20؛ شعراء (47): 13؛ انعام (6): 125؛ بقره (2): 171؛ حج (22): 31)، در آنها، فرهنگ زمانه - که مخصوص به منطقه خاص و مردم عصر بعثت باشد- وجود ندارد و مخاطبان آن، عامه مردم در هر زمان و مکاني هستند: چه مردم عصر رسالت، چه مردم عصر حاضر و چه نسلهاي آينده.
ب) دسته اي ديگر با صبغه عربي است:
قرآن در تشبيهات و تمثيلات خود از آب، گياه، کوه، درخت، حيوانات و اقسام موجودات و پديده هايي که در طبيعت حجاز يافت مي شد، سخن مي گويد، يا از اعتقادات و عادات مردم آن عصر استفاده مي کند، براي آنکه بتواند مطالب خود را در سطح فهم مخاطب و به گونه اي ملموس براي آنان تبيين نمايد و نقش تربيتي خود را ايفا کند و اثر خود را بگذارد؛ اما پيامي که اين تمثيلات عرضه مي کنند، به نوع انسان و فراگير است؛ نه عربي.
قرآن بيشتر عناصر تشبيهات و تمثيلات خود را از طبيعت گرفته است. اين خود گوياي جاودانگي قرآن و عموميت آن براي تمامي مردم است. اين گونه مثالها هرگز کهنه نمي شود. لذا قرآن باقي است، تا وقتي طبيعت باقي است.
بدين ترتيب، در قرآن تشبيهي به چشم نمي خورد که تنها برخي از افراد از زيبايي هاي آن بهره جويند و ديگران از آن محروم باشند؛ يعني حتي تشبيهاتي که صبغه عربي و جغرافيايي دارند نيز براي همه مردم در تمام اعصار و مکانها هستند

5. نتيجه
 

5-1 با واقعيتهاي زندگي انسان درآميخته و با حقايق محسوس و ملموس پيرمون او ارتباط نزديکي دارد.
5-2- از اموري که شايد به ندرت در زندگي انسان تحقق يابد يا مختص به محيطهاي محدود باشد، خالي است.
5-3- حتي در آنجا که فرهنگ زمانه را نشان مي دهند نيز از اموري استفاده شده که افراد سرزمينها و دوره هاي ديگر، به راحتي و بدون نياز به آشنايي با فرهنگ عربي، تک تک آنها را مي فهمند.
5-4- خود قرآن کريم مخاطبين تشبيهات و تمثيلات خود را تمامي مردم، از هر طبقه و گروه دانسته است؛ قرآني که شعاع تعاليم خود را چون خورشيدي عالم افروز بر همگان پرتو مي افشاند. (زمر (39): 27)
قرآن کريم. ترجمه: محمد مهدي فولادوند.
1. آذرشب محمدعلي. الادب العربي و تاريخه حتي نهايه العصر الاموي. تهران: سمت، 1375.
2. ابن منظور، جلال الدين محمد بن مکرم لسان العرب. بيروت: مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، 1426ق.
3. ابوزهره، محمد. معجزه بزرگ. ترجمه: محمود ذبيحي. مشهد: بنياد پژوهشهاي اسلامي، 1379.
4. ابوعلي، محمد توفيق. الامثال العربيه و العصر الجاهلي. بيروت: دار النفائس، 1408 ق.
5. الأطرقچي، واجده مجيد. التشبيهات القرآنيه و البيئه العربيه. عراق: منشورات وزاره الثقافه و الفنون. 1978م.
6. ايازي، سيد محمدعلي. قرآن و فرهنگ زمانه. قم: انتشارات کتاب مبين، بي تا.
7. باهنر، محمد جواد، فرهنگ انقلاب اسلامي. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي، 1371.
8. بغدادي، ابن ناقيا. الجمان في تشبيهات القرآن. ترجمه: سيد علي ميرلوچي. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوي، 1374.
9. تفتازاني، سعدالدين. مختصر المعاني. قم: دارالفکر، 1416 ق.
10. تفليسي، ابوالفضل حبيش بن ابراهيم. وجوه قرآن. انتشارات دانشگاه تهران، 1371.
11. ثواقب، جهانبخش، تشبيهات و تمثيلات قرآن، تهران: نشر قو، 1416 هـ 1996 م.
12. جفري، آرتور. واژه هاي دخيل در قرآن. ترجمه: فريدون بدره اي. تهران: انتشارات توس، 1372.
13. جليلي، هدايت الله. وحي در همزباني با بشر. مجله کيان، شماره 23.
14. الجوزيه، ابن قيم. الامثال في القرآن الکريم. تحقيق: عزّ الخطيب سيد محمد. بيروت: دار المعرفه، 1981م.
15. حکمت، علي اصغر. امثال قرآن فصلي از تاريخ قرآن کريم. تهران: انتشارات مجلس، 1333.
16. خرمشاهي، بهاءالدين. بازتاب فرهنگ زمانه در قرآن (نظريه اي موقت). مجله بينات، شماره5 .
17. دهخدا، علي اکبر. لغت نامه دهخدا، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، 1377.
18. راغب اصفهاني. مفردات الفاظ القرآن. دمشق: دارالقلم، 1416 ق. 1998م.
19. رضايي اصفهاني، محمدعلي. قرآن و فرهنگ زمانه. مجله معرفت، شماره 26.
20. زرکشي، بدرالدين محمدبن عبدالله. البرهان في علوم القرآن. بيروت: دارالفکر، 1408 هـ 1988 م.
21. زمخشري، ابوالقاسم محمودبن عمر. الکشاف عن حقايق التنزيل. قاهره: الاستقامه، 1953م.
22. سالم، سيد عبدالعزيز. تاريخ عرب قبل از اسلام. ترجمه: باقر باقر. تهران: انتشارات علمي فرهنگي، 1380.
23. سبحاني، جعفر. الأمثال في القرآن الکريم. قم: مؤسسه الإمام الصادق، 1420 هـ ق.
24. سيوطي، جلال الدين. الاتقان في علوم القرآن. بيروت: مؤسسه الکتب الثقافيه، بي تا.
25. طباطبايي، سيد محمدحسين. الميزان في تفسير القرآن. لبنان: مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، 1411 ق.
26. عبدالجليل، ج. م. تاريخ ادبيات عرب. ترجمه: آذرتاش آذرنوش. تهران: انتشارات اميرکبير، 1381.
27. علي اکبري، حسن. تهاجم فرهنگي از ديدگاه آيات و روايات و فقه. تهران: سازمان تحقيقات و خودکفايي بسيج، 1375.
28. علي الصغير، محمدحسين. الصوره الفنيه في المثل القرآنيه. بيروت: دار الهادي، 1412 هـ 1992م.
29. فيروزآبادي، محمد بن يعقوب. القاموس المحيط. بيروت: دارالفکر، 1403 ق. 1983م.
30. قاسمي، حميد محمد. تمثيلات قرآن: ويژگيها، اهداف و آثار تربيتي آن. تهران: اسوه، 1382.
31. قرشي، سيد علي اکبر. قاموس قرآن. بيروت: دارالفکر، 1403 هـ 1983 م.
32. لويس معلوف. المنجد. ترجمه: احمد سياح. تهران: انتشارات اسلام، 1382.
33. مسعود، ميخائيل، امثال و حکايات. بيروت: دارالکتاب اللبناني، 1980 م.
34. مصطفوي، حسن. التحقيق في کلمات القرآن. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، 1368.
35. معرفت، محمدهادي. شبهات و ردود حول القرآن الکريم. قم: مؤسسه التمهيد، 1385.
36. معين، محمد. فرهنگ معين. تهران: انتشارات اميرکبير، 1381.
37. مکارم شيرازي، ناصر، و همکاران. تفسير نمونه. تهران: دارالکتب الاسلاميه، 1373.
38. هاشمي، احمد. جواهر البلاغه. ترجمه: محمود خورسندي و حميد مسجدسرايي. تهران: 1380.
39. هاشمي، محسن. امثال قرآن گنج خداست. گلستان قرآن، شماره 34.

پي نوشت ها :
 

1- استاديار دانشگاه الزهرا(س) و عضو هيئت علمي گروه علوم قرآن و حديث.
2- دانشجوي كارشناسي ارشد علوم و قرآن و حديث.
 

منبع: نشريه سفينه شماره 24